ریاست کتابخانه های عامه

مقدمه

         انسان بنا بر اقتضای طبعیت انسانی خویش به تقویه پهلوی معنوی خود نیاز بیشتری احساس میکند و میکوشد که به کمک اندیشه وتفکر بر غنای این جنبه بیافزاید وپهلوی کیفی انسانی اش را نیرومند تر و بارور تر جلوه گر سازد و بخاطر برآورده شدن همین ضرورت و رفع این نیازمندی بود که خواندن و نوشتن را اختراع کرد و به کمک آن جولانگاهی فکری خود را وسعت بخشید، رنگ هستی داد و بخاطر آنکه توفیق حفظ ونگهداشت آن محصولات پر ارج را طی اعصارو قرون برای استفاده نسل های آینده پیدا کرده بتواند به تاسیس کتابخانه اقدام کرد وازاین طریق طرح و ایده های فکری و اندیشه یی خویش را از غارت زمان و تطاول روز گار تا آنجا که مقدور بود مصون گردانید. در سرزمین هایکه بشر برای نخستین بار به نضج دادن حیات مدنی دست یابد و تلاش های مثمر در ساحه بهتر شدن زمینه های مادی و معنوی زندگی فردی واجتماعی بعمل آمد کتابخانه نیز موجودیت ارزشمندی خود را در افکار روشن ساخت و در پلان های سازنده جای برای خود پیدا کرد مصری ها که در مسیر تاریخ تمدن به مثابه پیشگامان این کاروان شناخته شده اند با کشف پا پیروس در ساحه فرهنگ گام به جلوه گذاشتند و با جا گزین کردن طومار های پا پیروس بجای لوایح گلی که سنگین و جاگیر بود تغییر را در امور کتاب و کتابخانه رونما کردند که بعد ها راه گشای برای راهیابان را فرهنگ و تمدن گردید. فکر تاسیس کتابخانه در آریانا باستان قدامت چشمگیری دارد و این پدیده از سپیده دم جنبش ها و جهش های فرهنگی تا امروز با حیات معنوی فرزندان این سرزمین فرهنگ پرور پیوند بلافصل دارد و سیر تاریخی کتابخانه ها در این سرزمین فراز و نشیبب زیادی دیده و از مراحل پرخم و پیچ عبور کرده است از این رو برسی تاریخچه کتابخانه در این سرزمین لازم به یک تحقیق همه جانبه ووسیع دارد، که در این رساله مختصر از آن صرف نظر شده است در این رساله فقط در مورد چگونگی تآسیس کتابخانه عامه و تداوم فعالیت های آن بحث شده است.

 

 

-----------------------------------

 

تاریخچه کتابخانه عامه افغانستان

کتابخانه های خراسان زمین در زمان خلافت خلفای عباسی در دو سطح پیریزی شدند، یکی کتابخانه های عمومی که باید تمام دانشجو ودانش پژوه از مواد انباشته شده آنها برای رفع نیازمندی های علمی خود استفاده میکردند، این نوع کتابخابخانه معمولا در کنار مدارس و مساجد عمومی ساخته می شدند به نام خزانه الکتاب یاد میگردید، مثل کتابخانه ابو حاتم بن حیان البستی، کتابخانه مدرسه زندان بلخ، کتابخانه بلعمی، کتابخانه ابوالفضل هروی، کتابخانه نظامیه بلخ و غیره. کتابداران کتابخانه های عمومی از علما ودانشمندان بزرگ بودند مثل محمد بن موسی خوارزمی، خواجه علی احمد ابن مسکویه، خطیب تبریزی و غیره .

دومی کتابخانه های خصوصی بودند که دانشمندان، مدرسین و نویسندگان بزرگ وصاحب آثار و تآلیفات در منازل خود داشتند، کتابخانه های سلطنتی را از این نوع کتابخانه ها شمرد که سلاطین در کاخهای خویش داشتند و اهل دربار از آن استفاده میکردند مثل کتابخانه قصر سلطنتی بخارا،کتابخانه سلطان محمود غزنوی،کتابخانه سلطان مسعود بن ابراهیم غزنوی، کتابخانه علاوالدین جهان سوز، کتابخانه سلطان شهابدین غوری، کتابخانه سلطان محمد خوارزم شاه،کتابخانه سلطان حسین بایقرا، کتابخانه سلطنتی احمد شاه ، کتابخانه شاهی در کابل، کتابخانه سلطنتی زمان شیرعلی خان،کتابخانه امیر عبدالرحمان خان و کتابخانه ارگ شاهی.

کتابخانه معارف:

اساس کتابخانه معارف در زمان امیر حبیب الله خان در مکتب حبیبیه بنام "کتابخانه بیت العلوم حبیبیه"  گذاشته شد این کتابخانه بنابر امری که از طرف امان الله خان زمینه تقوبه کردن آن صادر و محمد سلیمان خان وزیر معارف آن روزگار درین مورد موظف گردید، بیشتر از پیش غنا یافت، کتابهای کتابخانه مستوفی الممالک، کتابهای کتابخانه محمود طرزی و کتابخانه عینیه دراین کتابخانه اهدا شدن و به تعداد کتابهای آن افزوده شد.در نیمه سال 1307 ه ش قیام های علیه دولت امانی در افغانستان به ظهور پیوست و آهسته آهسته دامنه اش وسیعتر شد و طنین آن گوشها را پر ساخت. تا آنجا که دولت مرکزی از دفاع عاجز آمد و سر انجام به روز شنبه بیست چهار جدی سال 1307ه ش امان الله خان از سلطنت دست کشید بجای خویش برادر ش سردار عنایت الله را گماشت، پس از آنکه وضعیت نسبی در افغانستان برقرار گردید، وزارت معارف آن همه کتابهای را که آن روز در تحویل خانه های روی هم انباشته شده بود تنظیم کرد تا از آنها کتابخانه کوچک را ساخت، اما جای معینی نداشت. در سال 1319ه ش محل کتابخانه مشخص گردید و کتابخانه معارف دو باره بنام پیشینه خود احیا گردید. مهری نیز برای نشانی کردن کتابهای مربوطه کتابخانه مزبور حک شد.تصنیف و طبقه بندی کتابها کتابخانه معارف تا حد ممکن صورت عملی پیدا کرده بود، کتابهای دسته بندی شده در الماری های معینه جا داده شده بودند.این کتابخانه تا سال 1345ه ش تحت اداره وزارت معارف مورد استفاده متعلمین، منسوبین معارف و عموم مردم قرار داشت.

کتابخانه انجمن ادبی:

در جوزای سال 1310ه ش انجمن ادبی کابل بنیان گذاری شد، درین انجمن عده ای از عناصر دانش دار چیز فهم اعم از محققان، شاعران، ادیبان و نویسندگان نخبه و فعال مرکز که سابقه کار شان در زمینه های فکری روشن بود. کتابخانه انجمن ادبی برای رفع ضروریان کارمندان آن تآسیس گردید و بنام کتابخانه انجمن ادبی کابل مسما شد، انجمن ادبی کابل در 15 جوزای سال 1310 ه ش نخستین شماره مجله کابل را نشرکرد و در اواخر سال 1311 ه ش سال نامه کابل از طرف این انجمن به نشر رسید. کتابخانه این انجمن بعدها در پشتو تولنه منحل گردید.

کتابخانه مطبوعات:

در سال 1318 ه ش بنا به نیاز مندی های در زمینه توحید و انسجام یافتن موسسات فرهنگی و نشراتی، احساس می شد ریاست مستقل مطبوعات تآسیس شد که نخستین رئیس آن صلاح الدین سلجوقی تعیین شد. در همین سال کتابخانه مطبوعات را پی ریزی کردند، کتابخانه انجمن ادبی را که قبلا از آن یاد آور شدیم به کتابخانه مستقل مطبوعات (پشتو تولنه)تعلق گرفت، یعنی همان کتابخانه انجمن ادبی را بنام کتابخانه مطبوعات مسما کردندو تا سال 1344ه ش باقی ماند.

کتابخانه عامه کابل:

در اواخر سال 1344ه ش به خاطر ایجاد یک مرکز فعال  نیرومند فرهنگی که بتواند جوابگوی اکثر محققان و اقشار مختلف جامعه از نظر عرضه آثار مفید در مرکز و کسترش دامنه فعالیت های روشنگرانه فرهنگی در ولایات باشد. کتابخانه های عامه در تشکیلات وزارت اطلاعات و کلتور تآسیس شدند.

قبل ازین، دو کتابخانه جداگانه یکی بنام کتابخانه معارف و دیگری بنام کتابخانه مستقل مطبوعات بصورت جداگانه در دو ساحه ازهم مجزا فعالیت می کردند، در کتابخانه معارف شاگردان مکاتب و پوهنتون به شمول نگارنده گان پژوهشگر و دیگر اقشار کتاب خوان کشور مراجعه میکردند. در حال که مراجعین کتابخانه مطبوعات را تنها محققان، ژورنالیستان و دانشجویان بلند پایه پوهنتون تشکیل میدادند.

پس از آنکه کتابخانه عامه تشکیل شد و امور آن به وزارت اطلاعات وکلتور تعلق گرفت کتب و آثار هردو کتابخانه به هم مدغم گردیدو بنام"کتابخانه عامه" زیر شعار"کتاب برای همه"  با تشکیل ریاست به فعالیت آغاز کرد.

کتابخانه های عامه از بدو تاسیس خود تا امروز در تحقق بخشیدن شعار”کتاب برای همه”تلاش های مبسوط و گسترده ای در مرکز وولایات کشور بعمل آورده است و برای وسعت بخشیدن هر چی بیشتر خدمات روشنگرانه و تنویری خویش از شهر ها به قرا و محلات سعی زیاد تری مبذول داشت.

کتابخانه های عامه که برای تمام اقشار و طبقات کتابخوان کشور بدون تبعیض  خدمت صادقانه مینمایدبرای دسته های مختلف فرهنگی از اطفال خورد سال تا محققان و پژوهندگان ژرف نگر و قلم زنان بزرگ آثار و مدارک طرف نیاز شانرا تهیه کرده و تنظیم نموده است.

ساختمان کتابخانه عامه مرکز در سال 23 ثور سال 1343 ه ش طی محفل با شکوه توسط وزیر معارف وقت داکتر پوپل و اراکین بلند پایه وزارت معارف با قطع نوار افتتاح گردید و اظهار داشت که اساسا این تعمیر برای کتابخانه ساخته نشده است امید است، تعمیری جدیدی برای کتابخانه عامه در مقابل سرک دلکشا آباد گردد. تعمیر کتابخانه مرکز در چهار راهی ملک اصغر جوار لیسه استقلال و مارکیت داودزی موقعیت دارد  این ساختمان در سه طبقه ساخته شده است که در منزل اول بخش افغانستان شناسی، بخش توزیع، بخش مخزن کتب و آشپزخانه کتابخانه و در منزل دوم شعبه ریاست کتابخانه، شعبه آمریت های کتابخانه عامه، بخش اطفال، شعبه مدریت اداری کتابخانه، شعبه مدریت احصأئیه وهماهنگی ، شعبه کتلاک، شعبه جنسی و بخش ادبیات. و در منزل سوم بخش جراید ومجلات، تالار مطالعه عمومی و بخش ریفرنس قرار دارند. قابل یاد آوری است که این تعمیر ظرفیت کتابخانه عامه مرکزی کشور را ندارد.

 

سیستم طبقه بندی کتابها

در کتابخانه های عامه افغانستان از سیسنم طبقه بندی اعشاری دهدهه دی وی استفاده می شود، که این سیستم طبقه بندی در سال 1876م برای اولین بار توسط "ملول دی وی" امریکایی ابداع گردید با چاپ اولین طبقه بندی تحت عنوان " سیستم دهدهی طبقه بندی " نظام جدیدی طبقه بندی کتاب  برای دانش بشری به جهان کتابداری عرضه گردید.

این طبقه فلسفی و منطقی است و در آن کلیه دانش بشری به ده قسمت تقسیم شده قرار ذیل است:

شماره	موضوع	کود
1	کلیات	000
2	فلسفه	100
3	مذهب	200
4	علوم اجتماعی	300
5	زبان	400
6	علوم خالص	500
7	علوم عملی	600
8	هنر	700
9	ادبیات	800
10	تاریخ	900

 

سپس هر یک از این طبقه بندی ها به طبقه دیگر و هر طبقه باز به ده طبقه دیگر تقسیم می شوند.

 در کتابخانه های عامه تمام کتاب ها بخاطر نحوه استفاده مراجعین و بر طبق ارزش اهمیت علمی و تحقیقی کتاب به بخش های ذیل تقسیم گردیده است و در همان بخش مربوط برای استفاده مزید گذاشته شده اند که ما در ذیل شعبات مشخصه را معرفی می نمایم.

بخش ریفرنس:

 در این بخش مراجع دست اول میباشد. مثل  دایرة المعارف ها، تذکره های شعرا و دانشمندان،کتابشناسی ها، تفاسیر قرآن مجید از مفسرین مشهور و احادیث صحاح سته،لغت نامه ها،قاموس های متون ادبی و تاریخی ودیگر کتب از این قبیل را شامل است.

باید گفت چاپ دوم دایرة المعارف آریانا که از اثر تلاش های چندین ساله محققین اکادمی علوم کشور که در هفت جلد اخیرآ از چاپ برآمده،الموسوعه المفقهه(دایرة المعارف فقهی)و ده های کتب فقهی دیگر به غنامندی این تالار افزوده و یک تعداد کتاب های دارای قدامت بیش از صد سال نیز میباشد.

 

 تالار مطالعه عمومی :

این تالارچنانچه از نامش پیدا است در بردارنده کتب علوم مختلف بوده و ضروریات مطالعه کننده گان را در زمینه معلومات های در علوم متداول مرفوع میسازد.

بخش افغانستاشناسی:

 مساعد گردانیدن زمینه تحقیقات را برای پژوهند گان که در باره گذاشته تاریخی،سطح فرهنگی،غنای ادبی و زبانی سرزمین مان افغانستان معلومات می اندوزند و اسناد و مدارکی دستیاب میکنند خود از ضرورت های درخور اهمیت فرهنگی به حساب می آید بنا بر درک همین رسالت کتابخانه های عامه در سال ۱۳۵۳ شمسی شعبه افغانستاشناسی را تاسیس کرد و کلیه آثار را که مولفان افغانی طی قرون اعصار تالیف کرده بودند و یا در باره افغانستان و ادب فرهنگ وزبان و جغرافیا و تاریخش، دانشمندان دیگر ممالک کتاب ها نگاشته اند در این بخش فراهم گردانیده شده است. محققین که بخواهد در باره فرهنگ افغانستان تحقیق را پی ریزی نماید بدون هیچگونه تردیدی نیازمندی های پژوهشی اش را آثار انباشته شده در این شعبه مرفوع میسازد.

بخش توزیع:

غنی ترین شعبات کتابخانه های عامه از لحاظ داشتن کتب و آثار زیاد شعبه توزیع میباشد غنامندی این بخش به منظور گسترش ساحه کار و فرط مراجعین آن است مراجعین میتواند با اخذ کارت اشتراک کتابخانه از این شعبه کتاب مورد ضرورت خود را برای مدت پانزده روز ویا کمتر از آن با خویش ببرند.

 بخش اطفال:

در شعبه اطفال کتاب های مصور داستان های ساده کودکان و دیگر آثار در خور استفاده اطفال تعبیه گردیده است آمریت کتابخانه های عامه اخیرآ شعبات اطفال را در کتابخانه های فرعی مرکز وولایات نیز گسترش داده است تا در تقویه و تنویر اذهان اطفال که سازندگان فردای شگوفان این کشور اند گامهای سودمند و مفید به جلوه برداشته شود.

 شعبه جراید و مجلات:

 عمده ترین شعبه که کتابخانه های عامه از داشتن آن میبالند شعبه روزنامه ها، مجلات و قوانین میباشد در این شعبه کلکسیونهای کلیه نشریه ها موقوته کشور فراهم گردیده است و همچنان از نشریه های دیگر ممالک به جز افغانستان دستیاب گردیده است هر پژوهشگر میتواند در هر رشته که بخواهد مواد مورد ضرورت خود را ازآثار این شعبه بدست آرد.

بخش مخزن:

چون کتابخانه های همیشه در صدد انکشاف فعالیت های فرهنگی خود است لذا کتب و آثار که بدین منظور از آنها استفاده میشود در شعبه مخزن نگهداری می نمایند کتب که از طریق خریداری و اهدا بدست می آید با این شعبه سپرده میشود سپس در تاسیس کتابخانه جدید ویا پر کردن خلای شعبات فعال از کتب انباشته شده شعبه مذکور کار میگیرد بدین ترتیب این شعبه به مثابه آب انبار است که دارای دو مجرا آمد و رفت میباشد.

  اشخاص که از زمان تآسیس کتابخانه عامه تا کنون به حیث رئیس کتابخانه عامه ایفای وظیفه کرده اند:

جدول اسامی روئسای کتابخانه عامه
1	محترم گل احمد فرید	13	محترم فاروق روفی
2	محترم محمد ابراهیم خواخوږی	14	محترم فدا محمد فایز
3	محترم کریم شیون	15	محترم محمد عزیز فرزان
4	محترم محمد عمر صدیقی	16	محترم ملا محمد یوسف سیال
5	محترم کریم مجاهد	17	محترم مولوی گل حسن حسینی
6	محترم دوکتور یعقوب واحدی	18	محترم مولوی عبدالعلی
7	محترم ایوب خان	19	محترم ذکی الله اشرفی
8	محترم پوهاند دوکتور رسول رهین	20	محترم سید فضل الله تقدسی
9	محترم داکتر عبدالقادر ابهر	21	محترم غلام فاروق نیلاب رحیمی
10	محترم حمید کیانورز	22	محترم عبدالحمید نبی زاده
11	محترم غوث افضلی	23	محترم حمیدالله شهرانی
12	محترم غلام فاروق نیلاب رحیمی

 

کتابخانه عامه ولسوالی ها و نواحی شهر کابل:

وزارت اطلاعات وفرهنگ غرض سهولت برای اهالی ولسوالی ها و نواحی شهر کابل نیز یک تعداد شعبات کتابخانه های عامه در آن محلات ایجاد کرده است.

کتابخانه عامه ولسوالی ها ولایت کابل

• کتابخانه عامه ولسوالی شکردره.
• کتابخانه عامه ولسوالی کلکان.
• کتابخانه عامه ولسوالی میربچه کوت.
• کتابخاه عامه ولسوالی سروبی.

    کتابخانه عامه نواحی شهر کابل:

5. کتابخانه عامه ناحیه        اول.
5. کتابخانه عامه ناحیه        پنجم
5. کتابخانه عامه ناحیه        هفتم
5. کتابخانه عامه ناحیه        نهم
5. کتابخانه عامه ناحیه        یازدهم
5. کتابخانه عامه ناحیه        دوازدهم
5. کتابخانه عامه ناحیه        شانزدهم

 

 

کتابخانه های که در ولایات تآسیس گردیده است با موقعیت و سال تآسیس آن ذکر شده است

شماره	ولایت	موقعیت	سال تأسیس
1	کتابخانه عامه جوزجان	شهر شبرغان	1340
2	کتابخاه عامه هلمند	شهرلشکرگاه	1345
3	کتابخانه عامه ننگرهار	شهر جلال آباد	1345
4	کتابخانه عامه پکتیا	شهر گردیز	1345
5	کتابخانه عامه خوست	شهر خوست	1345
6	کتابخانه عامه کندهار	شهر کندهار	1345
6	کتابخانه عامه فراه	شهر فراه	1346
7	کتابخانه عامه بغلان	شهر پلخمری	1346
8	کتابخانه عامه بدخشان	شهر فیض آباد	1346
9	کتابخانه عامه غزنی	شهر غزنی	1350
10	کتابخانه عامه پروان	شهر چارکار	1350
11	کتابخانه عامه سمنگان	شهر ایبک	1351
12	کتابخانه عامه تخار	شهر تالقان	1351
13	کتابخانه عامه غور	چغچران	1352
14	کتابخانه عامه لغمان	شهر لغمان	1352
15	کتابخانه عامه لوگر	برکی برک	1352
16	کتابخانه عامه میدان وردگ	میدان شهر	1352
17	کتابخانه عامه بامیان	شهر بامیان	1352
18	کتابخانه عامه بادغیس	شهر قلعه نو	1352
19	کتابخانه عامه کندز	امام عسی عسقلانی	1352
20	کتابخانه عامه ارزگان	شهر ارزگان	1353
21	کتابخانه عامه زابل	شهر زابل	1355
22	کتابخانه عامه کنر	شهر اسعد آباد	1355
23	کتابخانه عامه کاپیسا	شهر محمود راقی	1355
24	کتابخانه عامه نیمروز	شهر زرنج	1355
25	کتابخانه عامه اندخوی	شهر اندخوی	1356
26	کتابخانه عامه سمنگان	خلم	1356
27	کتابخانه عامه سرپل	جوزجان	1257

 

اهداف کتابخانه های عامه:

1. تلاش در راستای  گسترش هرچه بیشتر فرهنگ مطالعه در بین شهروندان.
2. فراهم سازی محیط مناسب به منظور دسترسی آسان به منابع علمی.
3. کمک به بالا بردن سطح آگاهی های عمومی :علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی.
4. ایجاد امکانات لازم برای مراجعان به کتابخانه های عامه .
5. گسترش روابط با کتابخانه های عامه کشور های خارج.
6. فراهم نمودن فرصت های لازم برای رشد و بالندگی شخصی و در نهایت توانمد سازی علمی افراد جامعه .
7. زمینه سازی برای تبادل دانش در جامعه که امروزه مهمتر از تولید دانش تلقی میشود .
8. تقویت روحیه تحقیق در افراد جامعه و کمک به کشف و پرورش خلاقیت ها و استعداد ها.
9. کمک به شکل گیری جامعه سالم و یادگیرنده و فراهم آوردن بسترمناسب و بروز برای توسعه پایدار.
10. ایجاد و تقویت عادت به مطالعه و خواندن  در جامعه .
11. فراهم نمودن کمک های تخنیکی و مسلکی به کتابداران.

 

 

 

فعالیت های اجرا شده ریاست کتابخانه های عامه در سال 1398 هـ ش

• جلب کمک 1.3 میلیون افغانی از کمک های مؤسسه یونسکو و ترمیم و تجهیز کتابخانه عامه ناحیه 9 شهر کابل و تبدیل آن به یک کتابخانه مجهز.
• چمن کاری و سرسبز سازی 13 بسوه باغچه ریاست کتابخانه های عامه به مبلغ مجموعی 490 هزار افغانی.
• راه انداری فراخوان سراسری جمع آری کتاب به کتابخانه های عامه به همکاری ریاست جامعه مدنی اداره محترم امور و جمع اوری بیشتر از 20 هزار جلد کتاب در نتیجه فراخوان.
• استفاده بیشتر از 17868 تن از مراجعان از کتابخانه عامه مرکزی کابل
• استفاده بیشتر از 8490 تن از کتابخانه های عامه نواحی ولسوالی ها
• توزیع 16696 جلد کتاب به کتابخانه های عامه ولایات.
• خریداری 400 جلد کلیکسیون روزنامه سراج الأخبار ترجمه پشتو و تزیع آن به کتابخانه های عامه ولایات.
• جمع آوری ارقام دقیق کتاب های کتابخانه های عامه مرکز ولایات کشور که مجموع آن به 423054 جلد کتاب میرسد.
• به تعداد 30841 جلد کتاب در نواحی و ولسوالی های کابل.
• شروع کار دیتابیس کتاب های کتابخانه عامه مرکزی کابل.
• تهیه یک تفاهم نامه با شاروالی کابل در خصوص توسعه کتابخانه های عامه و فراهم کردن زمین به کتابخانه های عامه در سطح شهر کابل.
• دریافت 8000 هزار جلد کتاب از طرف یک نهاد از کشور آلمان که جدیداً به گمرک اسلام قلعه مواصلت کرده و به کتابخانه های عامه کشور توزیع می گردد.
• نشر پیام های تشویقی و اقوال  علما و حکما راجع به کتاب در روزنامه های دولتی.